Førestellingar om Finland.

Papirpublisert i Dag og Tid nr. 1 2002.
Se også Finland for en fremmed.

Når du passerer Torne älv, kjem du inn i ei ny tid – finsk tid. Det oppfatta me først da me skulle løyse ut dei billettane som var lagde av til oss på jernbanestasjonen i Oulu. Dei norske klokkene våre viste sein ettermiddag, medan stasjonsklokka viste tidleg kveld. Billettekspedisjonen var stengd, og berre ein einsleg, finskspråkleg togekspeditør var å sjå.

Hos han kunne me betale med elektroniske kort, men ikkje med kontantar. Me hadde berre kontantar. Her var gode råd dyre, for familien på sju og ein minibuss skulle med nattoget til Helsingfors. Fortvilinga over det uløyselege tekniske problemet gjorde at det heile løyste seg som mellommenneskeleg praksis. Den finske togekspeditøren i jernbaneselskapet VR våga vere far og bestefar til oss og ungane våre. Dermed fekk me reise gjennom halve Finland utan billettar, men med tillit om at me gjorde opp for oss i Helsingfors morgonen etter. Det gjorde me sjølvsagt. Tillit skal ein bere som egg og skjøre glas – det verste ved eit tillitsbrot er at den andre ikkje tok imot den tilliten han blei vist, men avviste tilliten kaldt, seier den danske filosofen og teologen Knud E. Løgstrup ein stad.

Vognene rykkjer i det same lokomotivet aukar turtalet på stasjonen i Oulu. Klokka går mot 2230 og skumringa glir umerkeleg over i tussmørke. Over fargelause åkerlandskap dansar kvite skoddealvar med mørke furuer som tagale tilskodarar. Finland dreiv aktivt nybrotsarbeid heilt inn på 1960-talet, før også finnane fann ut at sentralisering var ein naudsynt konsekvens av modernisering. Så flytta nybrotsarbeidarane sørover og let landet ligge tomt etter seg. Grå, lafta tømmerhus med svarte vindauge, djupe grøfter – her har mang ein rygg verka om kvelden, og berre skoddealvane er att til å danse over dei tilvaksne engene kor såter av rug og høy skulle stått oppmarsjerte. Bonden Pavos ætlingar er her ikkje i hopetal lenger, og sisuen og den ukuelege trua på ein gong å lykkast som dei arva frå han, tok dei med seg – sørover som oss. Me skal for vår del til Virkby gymnasium i Lojo kommune. Vertskap er rektor Veronica S, og ho er vaksen opp ved denne skulen og har sjølv fått skulegongen sin nettopp her.

Først gjer me rett og skil for oss på jernbanestasjonen i Helsingfors, og så kjøper eg Hufvudstadsbladet – hovudstadsavisa for dei vel fem prosent svenskspråklege i Finland. Som norsk lektor les eg med interesse innlegg i det pågåande ordskiftet om lærarmangel og kvaliteten i skulen. Finnane har ikkje oljepengar eller framtidige oljefelt, så dei må arbeide for velferd og framtid. Finnane må grave djupare grøfter og blande meir bork i brødet enn nordmennene, og den finske staten har ei utanriksgjeld å ottast over. Ikkje eit berg av oljepengar. Dei finske grannane våre treng verkeleg å utvikle landet til eit kunnskapssamfunn, basert på teknologisk spisskompetanse i industrien og eit skuleverk som kan levere den kunnskapskapitalen som industrien skal omsetje til materiell velferd. Gymnastradisjonen lever enno i Finland, studenteksamenen og dei kvite studentluene likeså. Av dei om lag 30.000 finske gymnaselevane som klarer studenteksamenen eitt år, er det plass til 18.000 ved dei høgare lærestadene.

Finland har to offisielle språk, finsk og svensk. Denne svensken er underlagd både ei munnleg og skriftleg riksnormering, men er ikkje identisk med rikssvensken, for finlandssvensken er meir arkaisk og har lokale dialektvariasjonar. Når til dømes østerbotningar talar dialekt, er det ikkje lett å skjøne kva dei seier. I Hufvudstadbladet mitt står ei heilsides annonse for KKK Supermarket, som vil selje kjøtt: ”Va de duva du sku ha – va de de de va, va? Om de va de du sku ha så ska du bara fara til Mankans förbankans fort, för då så får du de va du sku ha, för där har di ju nu duva, sidu!” Eg kjem til å tenkje på ein passasje ein stad i papirhaugen etter Ludwig Wittgenstein, der to professorar står framføre ei bru som er under bygging. Så høyrer dei ei røyst ovanifrå: ”Lass abi – hüah – Lass abi sag’i – nacha drah’n mer’n anders um! --- Det er rett og slett helt uforståelig, herr kollega, at et så komplisert og nøyaktig arbeid kan gjennomføres i slikt et språk.” Kvardagsspråket er godt nok til å tenkje med, konkluderer Wittgenstein ein annan stad.

Medan me ferdast etter vegane vest for Helsingfors, slår det meg kor stor plass den fysiske aktiviteten har i det finske samfunnet. Kvinnfolka renn etter vegar og stigar med spesialdesigna stavar. Golfbanar, symjehallar, fotballbanar, laupebanar, turløyper og parkar med aktivitetsapparat. I Hufvudstadsbladets spalte ”Dagens agenda” annonserer notisar for parkaerobic, morgongymnastikk i Tölöviken, käppgymnastik på Gjutängsvågen og mange fleire liknande tilbod. Men aktiviteten kunne vore større: ”– Ät mindre och rör på dig”, roper ei overskrift mot meg. Ein professor åtvarar mot eit feitare finsk folk, 51% av kvinnene og heile 66% av mennene er overvektige, har han rekna seg fram til. ”Sakta men säkert gräver vi vår grav med tänderna”, seier professoren i anden til den klassiske folkeopplysninga som har forma det moderne Finland. Bonden Pavo, kva ville han tenkt om at etterkomarane sine blei slike sedate storetarar?

Nei, myten om finsk sisu berast ikkje av feite spekkfinnar, men av magre slitarar: Paavo Nurmi. Lasse Virén. Magre og seige. Sisu. Matti Nykänen var noko anna, liten og lett, men ikkje sisu. Matti var perkele, var infernalsk uredd som ein av Jukolas sju brør når han heiv seg frametter skia straks etter å ha letta frå hoppet. Matti Nykänen omdanna kalde vintermorgoner og rugrik husmannskost i provinsielle Jyväskylä til spektakulær perkele og seint gløymde svev i hoppbakkar verda over. Akkurat som Nokia omdanna COMECON-kreativ tenking og trauste tre- og gummiprodukt til fikse chips og global mobiltelefoni på 90-talet. Nykänen og Nokia, liten og lett og rett til himmels, fylt av perkele der Virén og Nurmi var stinn av jordtrellsisu.

Det var ikkje sola, men alkoholen som løyste opp vengevoksen og blei Matti Nykänens bane. Eit førstesideoppslag om ein finsk vogntogførar på Sverige-tur vekkjer gamle fordommar til live: ”Full finsk långtradarförare mörklade delar av Göteborg”. Sjåføren hadde ei literflaske Koskenkorva innabords, over to i promille og en transformatorstasjon i grillen da politiet omsider fekk tak i han. Eg ser rundt meg og kan konstatere at helgefylla i Noreg ikkje er noko mot det finnane får til. For oss er avreisedagen komen, og vi opplever fredag kveld på sentralbanestasjonen i Helsingfors. Denne helga var det både eit stort sykkelstemne og Helsinki Marathon i hovudstaden. Feststemte finnar veltar ut av toga i hundretal, tusental. Glade og syngande, sveitte og dampande strøymer dei ut i den ventande bar- og restaurantverda. Her er det ikkje mykje som minner om den finske pasjonshistoria.

Monumenta over falne og sigrande heltar frå borgerkrigen, vinterkrigen og framhaldskrigen står tunge og tagale i dei mørke parkane. I all denne gleda over fredagskvelden, i den politiske fridomen som følgde med Gorbatsjov og samanbrotet i Sovjetsamveldet i 1991, skal ein likevel hugse historia si når rusen har lagt seg. Fortida var ein gong samtid og framtid for levande og medvitne menneske, og Paul Ricoeur bed oss ikkje gløyme dei daude, dei som ein gong var hovudpersonar som handla og leid for eigne og andre sine handlingar. Historia om dei er ord, og orda har ei historie som det følgjer etiske plikter med. Ein kan ikkje skrive kva som helst, ein kan ikkje bruke kva ord som helst om hendingane og menneska som er historie. Ikkje i Finland heller.

Eit gamalt stasjonslokomotiv køyrer BilTåg-vogner inn i spor 12, og øvst tronar ein traust travar i paprikaraud drakt. Deretter bakkar 15 vogner inn og alt blir kopla saman til nattoget til Oulu som så dundrar inn i fuktige finske augustlandskap som blir kaldare og kaldare. Aust for oss, bak dei tusen sjøane, ligg Karelen på vegen mot Asia og fortida i den romantiske lekamen til Elias Lönnrots Kalevala. Det synest å vere ein håplaus idé å skulle gjere freistnader på å integrere det lutfattige, russiske territoriet Karelen i framtidsplanane til Finland. Kvifor bringe Karelen på banen i 2001? Karelen blir ikkje så lett stroken frå det finske minnet, og i alle fall ikkje over ei flaske eldvatn eller i ein gloheit sauna austpå ein fredagskveld. I nabokupeen drikk mennene vodka, og om ikkje i fullkomen ro, så i godt venskap. Me sovnar omsider, og som var det like etterpå bankar konduktøren meg i skuldra. Oulu om en halvtime. Han kunne vel ha banka på døra, men hadde sikkert årelang røynsle med å vekke finnar laurdagar klokka 0630.

I Oulu blir riktig BilTåg-vogn kopla frå før toget skal halde fram mot Rovaniemi og finsk Lappland. Caravellen står like stødig på øvste dekk, og eg kjem i prat med ein velkledd, middelaldrande mann som også ventar på bilen sin. Eg innleier på engelsk, spør where he is going, og han skal på fisketur inn i villmarka i Kuusamo. Eg fortel kvar vi har vore, om Virkby gymnasium, og da bryt han meg av, på svensk – han hadde sjølv gått på det som den gongen, på 50-talet, var Virkby samskule, og det var ei jente der da, Veronica? Ja, det var det. Ho heitte Veronica S. og han var Leif A. og dei hadde ikkje møtt kvarandre på tiår. Men eg møtte dei begge same døgret, og kven var eg, anna enn ein nyfiken medreisande og gjest i landet deira? Leif A. køyrer av stades mot hoppande aurar og seine kveldar rundt bålet i Kuusamo. Eg ser i det same eit kjend andlet i VR-uniform, går bort og takkar han i handa, takkar for tilliten han våga syne den framande.

Løgstrup hjelper meg å setje ord på slike møte: Det finst ei etisk fordring til alle menneska, og ho har to delar. For det første konstaterer ho empirisk at livet til det eine mennesket er vikla inn i livet til den andre. For det andre at livet er gjeve oss som ei gåve, og ein kan ikkje krevje gjengjeld for å ha motteke ei slik gåve. Vi står allereie i endelaus skuld til kvarandre, og det er nok å konstatere at vi held kvarandre i hendene våre. Vi vinkar farvel og på gjensyn, og snart brummar beskjedne vel 70 dieselhestar nøgd nordover etter morgonaude finske vegar.